گزروغن

سیستان وبلوچستان به دلیل شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی خاص خود، دارای گیاهان و منابع طبیعی منحصربه فردی از جمله درختچه گزروغن است که با بی توجهی مواجه می باشد؛ درختچه ای کاملا اقتصادی که در استان های سیستان وبلوچستان و هرمزگان می روید و کاربردهای اقتصادی و دارویی فراوانی دارد. با این که در استان قابلیت بسیار بالایی برای تولید این درختچه وجود دارد اما متاسفانه از این ظرفیت به خوبی استفاده نمی شود و طرحی که دکتر «جوانشیر» چند سال پیش برای توسعه این درختچه در نزدیکی نیک شهر آغاز کرد، همچنان بلاتکلیف مانده است؛ به طوری که می توان گفت فراموش شده است. گز روغن یا گز رخ ( مارینگا)گیاهی است که روغن حاصل از آن درصنایع مهمی نظیر هواپیماسازی و ساعت سازی کاربرد دارد. جدا از این، قسمت های دیگر این گیاه از جمله پوست، برگ، گل، ریشه و بذر آن دارای کاربردهای متعدد درحوزه صنعتی، درمانی، خوراکی و بهداشتی است. گز روغن، منبع درآمد مناسبی برای بسیاری از روستاییان و بهره برداران به ویژه دام داران و کپرنشینانی است که در دل کوه ها زندگی می کنند و در بعضی موارد از کمترین امکانات محروم هستند. بذرهای این گیاه، پس ازجمع آوری و پوست گیری، جوشانده و چند مرحله آبگیری می شود تا مزه تلخ آن ها از بین برود. سپس تفت داده و به آجیل خشک تبدیل می شود که یا همراه گندم تفت داده می شود، یا پس از مخلوط شدن با خرما مصرف می شود. این محصول بسیار خوش خوراک و مقوی است و مورد توجه عرب نشینان حاشیه خلیج فارس است؛ از این رو می توان آن را منبع درآمد مناسبی برای روستاییان محروم این منطقه تلقی کرد؛ درواقع اشتغال زایی یکی دیگر از مزیت هایی است که با توسعه تولید این گونه گیاهی در منطقه تحقق می یابد. درختچه گز روغن، علاوه بر ارزش های بالای اقتصادی، گیاهی و صنعتی از ارزش های بالای زیست محیطی نیز برخوردار است؛ به طوری که توسعه کشت آن، به حفظ منابع طبیعی کمک می کند و مانع از تخریب بیش از اندازه عرصه های طبیعی توسط دام ها می شود.این گیاه با ارزش درحال حاضر در مناطقی از استان- بلوچستان غربی- نیک شهر و بشاگرد در استان هرمزگان تولید می شود. رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی سیستان وبلوچستان در این رابطه می گوید: از ٣ گونه این گیاه که در دنیا شناخته شده است، یک گونه آن در استان سیستان وبلوچستان شناسایی شده است. «میرشکار» می افزاید: این درخت از نظر ویژگی های گیاه شناسی و اکولوژیکی، درخت بی نظیری است و گاه در شرایط بسیار سختی رشد می کند که می توان آن را یک معجزه در عالم گیاهی دانست. وی خاطرنشان می سازد: گل های این درختچه از نیمه دوم بهمن تا اواسط اردیبهشت ماه می روید و میوه های آن به شکل لوبیاست که اغلب ٨ تا ١۵ دانه را در کنار هم دربردارد. وی می گوید: این درختچه از دو جنبه حایز اهمیت است؛ اول این که چنین قابلیتی دارد که در مناطق کوهستانی و حتی صخره سنگی رشد کند و دوم این که روغن صنعتی با ارزش اقتصادی بالا از آن تولید می شود که در صنعت هواپیماسازی و ساعت سازی کاربرد دارد. وی ارزش اقتصادی این روغن را حدود لیتری یک هزار و ۵٠٠ دلار اعلام می کند و می افزاید: این درحالی است که میزان تولید روغن در این درختچه بسیار بالاست و ٢١ درصد هر دانه را روغن تشکیل می دهد. «میرشکار» تصریح می کند: دانه های میوه این درختچه علاوه بر ارزش خوراکی، دارای روغن تلخی است که بر اثر جوشاندن، تلخی آن از بین می رود و روغن خوراکی به دست می آید که بسیار مرغوب و مورد توجه ساکنان بومی منطقه است. «سابک زهی» یکی از ساکنان منطقه کوچنیک شهرستان نیک شهر در این باره می گوید: از میوه این درخت، آجیل تهیه می شود و هر کیلو بذر برشته شده گز روغن، حدود ٣٠ هزار ریال در بازار به عنوان یک ماده غذایی مناسب و مقوی خرید و فروش می شود. کارشناس ارشد بیماری شناسی گیاهان اداره کل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان هم در این خصوص می گوید: روغنی که در حال حاضر ساعت سازان کشور با نام تجاری «نووستار» استفاده می کنند از سوئیس وارد می شود و هر لیتر آن حدود یک میلیون و ٨٠٠ هزار ریال هزینه دربردارد که با این حال معلوم نیست این روغن وارداتی، منشاء گیاهی داشته باشد. «حسین علی نارویی خندان» می افزاید: از هر کیلوگرم بذر درختچه گز روغن، ٢١٢ گرم روغن استحصال می شود. وی می گوید: این درخت از طریق دانه و قلمه تکثیر می شود که قلمه زدن موثرترین روش برای توسعه تولید آن است. به گزارش خبرنگار ما در سال ١٣٧٢ طرح مطالعاتی توسعه تولید درختچه گز روغن، توسط زنده یاد دکتر جوانشیر در مناطق کوچنیک و نسفوران شهرستان نیک شهر انجام شد و چگونگی تکثیر و دامنه های رشد آن مورد مطالعه قرار گرفت و در این خصوص ساختمانی نیز احداث شد که در حال حاضر بدون استفاده مانده است. نتیجه حاصل از این طرح مطالعاتی، تکثیر به روش قلمه زدن و رشد در دامنه جنوبی کو ه ها و صخره های این منطقه بود که این طرح در حال حاضر تقریبا به حالت تعطیل درآمده است. رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان نیک شهر نیز می گوید: تمامی قسمت های این درخت از قبیل پوست، برگ، گل، صمغ، ریشه، چوب و به ویژه بذر آن کاربرد دارد، که برخی درمانی و برخی خوراکی است. «ملازهی» می افزاید: از روغن این گیاه علاوه بر مصرف خوراکی، برای درمان بیماری هایی از قبیل دردهای رماتیسمی، جذام، زخم معده و حتی به عنوان پادزهر استفاده می شود؛ ضمن این که در تولید لوازم بهداشتی و آرایشی کاربرد دارد.وی تهیه طرح ذخیره گاه گز روغن در منطقه فنوج به مساحت ۴۵٠ هکتار و احداث هلالی ها در محدوده طرح به مساحت ۵٠ هکتار را از اقدامات انجام شده در این زمینه بر می شمارد و خاطر نشان می سازد: تولید سالانه یک هزار و ۵٠٠ اصله نهال و توزیع در بین مردم منطقه، شهرستان، استان های همجوار و احداث بندخشکه چین توام با بذرکاری با گز روغن در محدوده طرح به مساحت ۴٠٠ هکتار از دیگر اقدامات انجام شده توسط این اداره است.اگر چه حرکت آرام و تلاش های انجام شده برای توسعه و تولید این درختچه با ارزش، نباید از نظرها دور بماند اما به این اقدامات مختصر هم نمی توان اکتفا کرد و باتوجه به آثار مفید و مصارف این گونه گیاهی و اشتغال زایی فراوان آن باید با بیش از این به توسعه چنین گیاه با ارزشی در مناطق محروم جنوب کشور اندیشید