سیرى در فرهنگ مردم سرباز 1
مردمان سرباز را بلوچها تشكیل مى دهند بنابراین براى شناسایى آنها ابتدا باید عادات و اخلاق بلوچها را كه در میان تمامى آنها یكسان است مورد شناسایى و بررسى قرار بدهیم .بعضى ازنویسندگان واقعاً صفاتى را براى بلوچ برشمرده اند كه برازنده و شایسته قوم بلوچ است. مثلاً على اكبر دهخدا به نقل از معجم البلدان در ذیل واژه بلوص آورده است: »طایفه اى باشند چون اَكراد، آنان را بلاد وسیع باشد، میان فارس و كرمان و... آنان را شوكت و قوّت و عدد بسیار باشد و قوم قفص (كوچ) را كه طایفه اى دیگرند، با همه قوّت از هیچ كس بیم ندارند و بلوچ صاحبان نعمت و چادرهاى موئین باشند و مردمان از بلوچ ایمنند و مردم نكشند و اذیت آنها به كسى نمى رسد، برخلاف قفص. آقاى جعفرى در مقاله اى كه در مجله سخن انتشار داده، بلوچ را چنین توصیف كرده است: بلوچ مردى است آزاده، جنگجو، دلیر، مهمان نواز، دیندار، راستگو، درستكار، كاركن.
صفاتى كه آقاى جعفرى براى قوم بلوچ برشمرده است صحیح و مطابق واقع است و بیشتر طوایف چادرنشین و نمیه متمدن داراى این خصوصیات مى باشند. بلوچ انسانى ناموس پرست، دلیر، سخت كوش است. مردم بلوچستان تحت تاثیر شرایط خاص محیط خویش، پردوام و بردبار هستند و با حداقل امكانات زندگى مىكنند. تحمل آنها در برابر سختى ها و مشكلات شاید در هیچ یك از طوایف ایران وجود نداشته باشد. اینان، در دوستى ثابت قدم و وفا دارند، ولى در دشمنى سرسخت و انتقامجو هستند.از خصایص بلوچان زود خشمى ایشان است. سخت دلى و تندخوئى بلوچها بدین سبب است كه براى فراهم كردن حداقل زندگى باید مداوم با دشواریها بستیزند و دایم در تلاش و مبارزه باشند.
بطور كلى بلوچها مردمى مبتكر، شجاع، درستكار و فرمانبردارند و همواره در برابر حملات اجانب با رشادت فوقالعاده اى ایستادگى مى نمایند. این طایفه هنگامى كه خطر مهمى امنیت مملكت را به خطر انداخته، با رهبران بزرگ ملت همكارى نموده اند.
بلوچها نه فقط انسانهایى آزاده، مهمان نواز، راستگو، پراستقامت و دلیرند، علیرغم زندگى مادیشان كه به قول اخوان ثالث از تهى سرشار است، استغنایى عجیب آنها را وارسته مى دارد.
مردان بلوچ به ازدواجهاى مكرر علاقهاى وافر دارند و اغلب دیده مى شود كه مردى دو تا سه زن اختیار كرده است، با اینحال نسبت به همسر و فرزندان خود علاقه اى فراوان دارند. طلاق را امرى زشت مى دانند و به ندرت اتفاق مى افتد كه همسر خود را طلاق بدهند. بعضى از نكات برجسته در اخلاق بلوچها عبارتند از:
میار: میار به معنى پناهنده است. اگر كسى به مرد بلوچ پناه ببرد، به او پناه مى دهد و تا آخرین قطره خون خودش از او مواظبت و مراقبت خواهد كرد و در این راه تعصب خاصى به خرج مى دهد. هرچند كه كسى كه به او پناه برده، جرمى را مرتكب شده باشد، ولى جرم برایش مهم نیست، آنچه در نزد او مهم است كسى است كه به او پناه برده است. در میان بلوچها بدترین فرد آن كسى است كه به میار خودش خیانت كند و او را پس بدهد.
حشر و مَدد: یكى دیگر از صفات برجسته بلوچها، همكارى با كسى است كه به كار مشكلى دست زده باشد مثلاً در امر خانه سازى و ساختن مساجد و مدارس، در امور كشاورزى خصوصاً كاشت و برداشت برنج و... به همكارى با یكدیگر مى پردازند، بدون اینكه در این همكارى منافع شخصى آنها در میان باشد.
بجّار: این صفت فقط در میان بلوچها وجود دارد و نظیر آن را در هیچ قوم و طایفهاى نمى توان پیدا كرد و هدف از آن گرفتن دست جوان و كمك به او در زمان عروسى است تا در حین عروسى احساس حقارت نكند و در واقع نوعى پشت گرمى محسوب مى شود. البته در منطقه سرباز به دو طریق به داماد بجار مى دهند: یكى آنكه پیش از مراسم عروسى داماد و یا پدر و عموى وى به نزد خویشان و نزدیكان رفته و قصد خود را اعلام مى كند و بدینترتیب هر كسى به فراخور مالى خودش به او مبلغى پول یا گوسفند و... كمك مى كند و دیگرى آنكه در مراسم آخرین شب عروسى بعد از خوردن ولیمه و شام، مبلغى پول به عنوان بجار (نات) به داماد مى دهند. البته جوانى كه عروسى مىكند و جامعه هزینه عروسى او را مىپردازد، مكلّف است به نوبه خود، در بجّار جوانان آینده شركت كند و دین خود را به اجتماع بپردازد مبلغ و میزان بجار به توان مالى و ثروت و همّت هر فرد بستگى دارد.
قول: چنانچه بلوچها جهت انجام كارى به كسى قول بدهند، هیچگاه به قول خودشان پشت نمى كنند و بى اندازه به قول خودشان پایدار هستند و پایبندى بلوچها نسبت به قول و قرارشان آنقدر زیاد است كه این كار به صورت یك ضرب المثل درآمده كه معنى آن به فارسى این است كه: «سر انسان برود، ولى قولش نرود».
قسم: بلوچها براى اعلام تعهد، وفاى به عهد و پیمان، اعلام برائت خویش از جرمى كه به آنها نسبت داده شده است و همچنین براى ازدیاد كینه خود و حتمى ساختن انتقام از شخص یا طایفه اى، قسم مى خورند. و از آنجا كه در ناموس پرسى مبالغه مى كنند، اغلب قسم «زن طلاق» یاد مى كنند و اگر چنانچه این قسم را یاد كنند، تا آخرین نفس براى عملى كردن قسم خودشان كوشش و تلاش مىكنند زیرا در غیر این صورت طلاقهاى زنش را مى دهد. در واقع مى توان گفت كه مهمترین قسم بلوچها، همین قسم «زن طلاق» است و ریشه بسیارى از برادركشى ها در میان بلوچها، نشأت گرفته از همین قسم مى باشد.
پتّر: پتّر را مى توان به معنى صلح یا خون بس تلقى كرد. بدینصورت كه اگر چنانچه در یك درگیرى و یا جنگ، یكى كشته شود و یا اینكه زخمى گردد، در چنین مواردى جهت جلوگیرى از گسترش دامنه زد و خوردها و كشت و كشتارها، بزرگان طایفه مجرم به همراه بزرگان دیگر طوایف (در صورت امكان) با موافقت طرف مقابل خود، براى خون بس و اظهار ندامت و پشیمانى و پذیرفتن اشتباه خود، به منزل مضروب یا مقتول مى روند و آمادگى خود را جهت جبران خسارات اعلام مى كنند. در این جلسه توسط بزرگان قوم، میزان خونبها و جرم به صورت نقدى و جنسى و ملكى تعیین مى شود و اغلب در زمینه قتل و كشتار، اگر چنانچه فرد قاتل دخترى داشته باشد، دختر خویش را به عنوان خونبها به پسر مقتول مى دهد و آندو با هم ازدواج مى كنند. و نقطه جالب اینكه بعد از این جلسه، بزرگان طایفه مقتول و مضروب نیز به نوبه خود، یك روز به خانه فرد قاتل یا ضارب مى روند و حتى جرائم تعیین شده را مى بخشند و این نشان بزرگى شخصیت مردم بلوچ است.
با توجه به مطالب بالا به این نتیجه مى رسیم كه بلوچ یك قوم وحشى و خونخوار نبوده و نیست، بلكه او را در بعضى از مواقع خونخوار به بار آورده اند. زیرا كلیه صفات بالا نشان از برازندگى وشایستگى مردم بلوچ است.
زناشویى: در منطقه سرباز و بطوركلى در كل بلوچستان، معمولاً پدر و مادر دخترى را به عنوان همسر فرزند خود انتخاب مى كنند كه هم ذات آنها باشد یعنى از نظر قومى از نزدیكان و خویشاوندان آنها باشد بنابراین مى توان گفت كه در این بخش درون همسرى خویشاوندى عمومیت دارد. و از طرفى دیگر، از آنجا كه بلوچها نسبت به مذهب تعصب بسیارى دارند، به شیعیان دختر نمىدهند ولى معمولاً از آنها زن مى گیرند. در زناشویى ویژگیهاى جسمانى نظیر رنگ پوست، قد، سن نقش تعیین كنندهاى در گزینش همسر ندارند و ازدواجها معمولاً در سنین پایین صورت مىگیرند.
ناف برى: این شیوه در گذشته هاى بسیار دور در میان بلوچها رواج داشته و هنوز هم بطور محدود خصوصاً در میان عشایر رایج است و آن بدین صورت است كه اگر نوزاد دخترى باشد، یكى از اقوام (معمولاً عمو یا دایى) كه داراى پسرى همسال یا بزرگتر از نوزاد باشد، پیشدستى نموده و به ماما یا به اصطلاح محلى «جَنبوگ» دستور مى دهد كه ناف دختر را بنام پسرش ببرد. و اگر چنانچه پدر و مادر نوزاد و دختر قبول كنند، یكدست لباس نوزاد و گاهى چند مثقال طلا كه اغلب به صورت گوشواره است، به مادر نوزاد داده مى شود و بدین ترتیب نوزاد دختر با پسر عمو یا پسر دایى از همان دوران كودكى، نامزد یكدیگر به حساب مى آیند. از آن پس پدر و مادر دختر حق ندارند فرد دیگرى را به دامادى قبول كنند، مگر اینكه داماد كوچك فوت كند.
طلاق: بلوچها معمولاً به ندرت اقدام به طلاق دادن زنهاى خود مى كنند و طلاق را یك امرى زشت مى پندارند و حتى در صورت ناسازگارى با زن خود او را طلاق نمى دهند بلكه در چنین مواردى یك زن دیگرى اختیار مى كنند. مهمترین سوگندى كه بلوچ یاد مى كند، سوگند زن طلاق است. خیلى عصبانى كه مى شود، مى گوید: زنم طلاق، اگر فلان كار را نكنم. فلان كار ممكن است یك كار معمولى یا كشتن یك فرد باشد. بنابراین این كار را انجام خواهد داد. حال اگر برحسب شرایطى موفق به این كار نشود، دیگر نمى تواند در جامعه یا روستاى خودش زندگى كند. لذا زنش را طلاق مى دهد. بدینترتیب كه سه عدد سنگ یا سه اسكناس و .. پشت سر خود مى اندازد و به زنش مى گوید كه از این به بعد، بجاى مادر و خواهرم هستى و به همین صورت زنش را طلاق مى دهد.
نقش زنان در خانواده: در بخش سرباز اكثر زنان خانه نشین هستند و در جامعه چندان نقشى ندارند و كار مهم آنان تربیت فرزندان و درست كردن غذا و بطور كلى ایفاى نقش مادرى است. بعضى از زنان، خصوصاً زنان مولوى ها و خان ها و در مجموع افراد طبقات بالاى جامعه «سِترى» هستند یعنى در مقابل هیچ بیگانه اى ظاهر نمى شوند و از خانه بیرون نمى آیند. رابطه زن و شوهر بر اساس محبت متقابل استوار است. تهیه لوازم معیشت بر عهده مرد است و اداره خانه و نگهدارى مال شوهر، بر عهده زن مىباشد. در خانه تصمیم نهائى را شوهر مى گیرد و زن بطور صددر صد مطیع شوهرش مى باشد. البته لازم به توضیح است كه این روحیه اطاعت پذیرى از شوهر، از یكطرف ناشى از تربیتى است كه در اوان كودكى پدر و مادرش به او داده اند و از طرف دیگر ناشى از عدم آگاهى زن نسبت به حقوقش مى باشد.
چند همسرى: همانطور كه قبلاً اشاره شد، مردان بلوچ به ازدواجهاى مكرر علاقه مندند ولى با این وجود به زن و فرزندان خود علاقه اى فراوان دارند. در حقیقت همین كه بلوچها به نان و نوایى برسند و پول و ثروتى بدست آورند، اولین هوسى كه به سرشان مى زند، این است كه یك زن دیگرى نیز اختیار كنند. ولى با اینحال، زنهاى متعدد یك شوهر بدون جنگ و نزاع و درگیرى و زدوخورد، با یكدیگر در یك خانه زندگى مى كنند. مثل اینكه زنهاى بلوچ تعدد زوجات را براى مرد یك امر ضرورى مىپندارند، و از این بابت ناراحت و نگران نمىشوند. بطوركلى طلاق در میان بلوچها كم است. زیرا آن را امرى ناشایست و زشت مى دانند. در صورتیكه شوهرى زنش را طلاق بدهد، تمامى حق و حقوق او را ، موظف است كه بپردازد. بنابراین تعدد زوجات در نظر زنان بلوچ نشانهاى از بى علاقگى شوهرشان نسبت به آنها نیست، بلكه نشانه احتیاج و نیاز است. لازم به ذكر است كه چند همسرى مشكلات فراوانى به دنبال دارد، از جمله آنها: ازدیاد جمعیت كشور براثر تولیدمثل زیاد، عدم تربیت صحیح فرزندان توسط والدین و در نتیجه بزهكار و نابهنجار درآمدن آنها مى باشد.
روابط فرزندان با والدین: در هر جامعه پدر و مادر، فرزندان خود را دوست دارند و این یك امر طبیعى است، ولى در مجموع محبت والدین بلوچ نسبت به فرزندان بیشتر از محبتى است كه شهرنشینان به اولاد خود دارند و به همان نسبت نیز روحیه اطاعت پذیرى فرزندان بلوچ از والدین، بیشتر از فرزندان شهرى مى باشد و معمولاً هیچ كارى را بر خلاف نظر والدین خود انجام نمى دهند. بلوچها به دختران عنایت بیشترى دارند، زیرا اگر میزان توجه پدر و مادر نسبت به دختر كم شود، او در جامعه مطرود خواهد ماند و كسى از او خواستگارى نخواهد كرد. بلوچها با نهایت محبت فرزندان خود را سرپرستى مى كنند و زمانى كه به سن بلوغ رسیدند با حرص و ولع تمام به فكر تأمین سعادت و رفاه آنان در آینده بر مى آیند، براى پسر نامزدى انتخاب مى كنند و تمام هزینه عروسى را متقبل مى شوند. پدران نهایت توجه را مبذول مى دارند كه فرزندان آنها واجبات دینى را بجاى آورند و مسلمانى تمام عیار و كامل باشند. هم اكنون تا حدودى بر اثر ارتباطات، فرهنگ شهرى بر روستاها رخنه كرده است و به موازات آن نیز روابط والدین و فرزندان را تحت الشعاع قرار داده است.
مراسم تولد و شب شش كودك (شِشِگان):در بخش سرباز معمولاً زایمان زنان بدون حضور ماما و پزشك و توسط یك ماماى محلى كه در اصطلاح محلى به او «جَنْبُوگْ» مى گویند، صورت مى گیرد. بعد از زایمان معمولاً در داخل یك كاسه مقدارى روغن موى خوشبو مى ریزند و آن را به دست یك دختر كوچك مى دهند و این دخترك روغن را به تمامى خانه هاى روستا مى برد. این كار دو دلیل دارد: اولاً آنكه تمامى زنهاى روستااز زایمان باخبر مى شوند. ثانیاً زنهایى كه حامله هستند مقدارى از این روغن را به سر خود مى مالند و اعتقاد دارند كه از این طریق از سقط جنین آنها جلوگیرى مى شود. بعد از تولد، مولوى محل یا پدر و برادر نوزاد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه مى خواند تا از همان روزهاى اول زندگى با اسم خداوند متعال آشنا شود. تا شش شب زنهاى روستا به دیدار زائو مى آیند و در شب شعرهایى در وصف نوزاد و سلامتى او و مادرش مى خوانند كه در اصطلاح محلى به آن «چوگان» مى گویند. و در شب ششم مقدارى شیرینى به زنها مى دهند كه به آن «شِشِگان» مى گویند و در ضمن در ابتداى تولد نوزاد، معمولاً یك یا دو رأس بز مى كشند و در راه خدا خیرات مى كنند.
نامگذارى كودك: بلوچها معمولاً نوزاد اول را اگر دختر باشد به نام مادربزرگش و اگر پسر باشد به نام پدربزرگش نامگذارى مى كنند. برخى روزهاى هفته مانند شنبه، دوشنبه، چهارشنبه، جمعه كه خجسته شمرده مى شوند، براى پسران، رواج دارد، نامهاى دختران معمولاً مركب است. نام خانوادگى بلوچها اغلب مركب و مختوم به «زائى و زهى» (به معنى زاده) است مثل حسین زائى - گمشادزهى و ... در بعضى از روستاها رسم بر این است كه مادر یا پدر نوزاد، نزد مولوى محل رفته و از او مى خواهند كه اسم نوزاد آنها را انتخاب كند و مولوى نیز قرآن را ورق زده و اسمى براى فرزند آنها انتخاب مى كند. بطور كلى مى توان گفت كه هم اكنون تمامى اسمهاى رایج در ایران و بطور اندك اسمهاى خارجى خصوصاً هندى در سرباز رایج و متداول است. بعضى از اسمهاى رایج عبارتند از:
اسامى مردان: آهرداد - بهادین - بىبگر - پكیرداد (فقیرداد) - چاكر - چراگ خان - دادشاه - داهدا - دوستك - سوالى - شابان - مهراب - نگدى - وشدل - و ....
اسامى زنان: بىبى گل - دربىبى - درى ملك - روزاتون - زربانو - گراناز - گل ستون - لال بىبى (لعل بىبى) - ماهاتون - نازاتون - عایشه - خدیجه - زرى - صنم و ....
مراسم ختنه (بُرُّك):در گذشته معمولاً رسم بر این بوده است كه كودكى را كه ختنه مى كردند، برایش مثل عروسى، جشن و پایكوبى مىكردند و حتى در برخى از جاها بجار دریافت مىكردند ولى در حال حاضر چنین رسمى وجود ندارد و یا بسیار كمرنگ است. در برخى از جاها هنوز ختنه كودكان در داخل روستا و توسط یك فرد محلى با وسایل غیربهداشتى و ابتدایى صورت مى گیرد. ولى امروزه اكثراً كودكان را جهت ختنه به خانه بهداشت مى برند و توسط بهیار و یا پزشك آنها را ختنه مى كنند.
مراسم سوگوارى یا پُرسان: زمانیكه بیمار در حال احتضار یا سكرات باشد، او را رو به قبله مى خوابانند و در حالیكه جان مى دهد، چشمهاى او را مى بندند، پاهاى او را جفت مى كنند، دستهایش را در كنارش مى گذارند، روى او را با چادر یا لحافى مى پوشانند. پس از فوت بیمار یك نفر را براى خبركردن مولوى محل و اقوام و فامیل و همسایگان مى فرستند و اهالى ده براى همكارى در دفن و كفن مرده حاضر مى شوند. در این حال فرزندان و افراد فامیل گریه و زارى مى كنند. ولى مردان گریه نمى كنند. گریه براى مرد در برابر دیگران بسیار زننده است و ارزش و احترام مرد به خویشتن دارى در برابر ناملایمات است. در هنگام غسل، مرده را در داخل یك پشه بند، بر روى یك تخت مى خوابانند. در غسل دادن مرد را باید مرد و زن را باید زن بشوید. بعد از شستشو، بدن میت را با ادكلن و كافور خوشبو مىكنند و در كفن مى پیچند و آنگاه میت را در داخل تابوت مى گذارند. در موقع حمل تابوت چهارنفر، چهارپایه تابوت را بر دوش خود مىگذارند و به طرف قبرستان مى برند. معمولاً بعد از هر ده قدم، افراد دیگرى تابوت را بر دوش خود مىگیرند و این افراد تا محل قبرستان به همین منوال عوض مى شوند. در قبرستان مرده را در یك زمین مسطح، در حالیكه سر او به سمت شمال و پاهاى او به سمت جنوب است، مىگذارند. آنگاه مولوى مقابل جنازه رو به قبله مىایستد و سایر افراد در پشت سر او به صف مىایستند و دو ركعت نماز میت را كه ایستاده برگزار مى شود و ركوع و سجود و تشهد ندارد، مىخوانند. در بلوچستان لحد را «كج گورى» مى گویند. بعد از نماز جنازه، مرده را در داخل قبر مى گذارند و بعد از آن روى لحد را با تخته سنگهاى كوچك و گل مىپوشانند تا مانع ریزش خاك در درون لحد شود. سپس بقیه گودى قبر را با خاك پر مى كنند.
اگر فردى شهید شده باشد، او را غسل و كفن نمى كنند و با همان لباسهایى كه بر تن داشته است ، دفن مى كنند. بعد از دفن دو تكه سنگ در بالا و پایین قبر نصب مى كنند كه به بلوچى (شَك) نامیده مىشوند و آنگاه حاضران براى مرده دعا مىكنند. محل سوگوارى زنان از مردان جدا است. در حال حاضر سوگوارى معمولاً تا سه روز ادامه دارد در این هنگام آشنایان براى گفتن تسلیت به خانه متوفى مى روند. این افراد در موقع ورود به محل سوگوارى با صاحب عزا و افراد دیگر سلام و احوالپرسى نمى كنند، بلكه مىنشینند و دستهاى خود را بالا مى برند و سوره حمد را مى خوانند و براى تازه در گذشته، طلب مغفرت مىكنند و بعد از آن احوال پرسى مى كنند. در گذشته سوگوارى تا یكسال ادامه داشته است. افرادى كه براى تسلیت مىآیند، معمولاً كمكهایى را به خانواده متوفى مى كنند. در مدت سه روز اول مراسم سوگوارى، هزینه پذیرایى خانواده و بازماندگان فوت شده توسط اقوام پرداخت مىشود. در طى مدت سوگوارى، زنانى كه عزا دارند، لباس تیره بر تن مى كنند و تمام زیور و آلات خود را دور مىكنند و هیچگونه آرایشى نمى كنند و در هیچ مراسمى شركت نمى كنند و مردان نیز معمولاً شال یا لنگى را به دور سر و گوشهاى خودشان مى پیچند و بدینترتیب ناراحتى خود را اظهار مى كنند.
با سپاس فراوان عبدالستار ملک ریسیی
پیام مدیر وب سایت ..پست ثابت 
تاریخچه و دانستنی های سیستان و بلوچستان
